امير علي شير نوايي

امير علي شير نوايي، متفكر بزرگ، شاعر، اديب و نويسنده چيره دست روزگار، مرد دين و سياست، شخصيت معروف و شناخته شده جهاني به تاريخ نهم فوريه سال ۱۴۴۱ ميلادي مصادف با هفدهم رمضان المبارك سال ۸۴۴ هجري قمري در هرات، در يك خانواده متدين و روشنفكر چشم به جهان گشود. علي شير نوايي در چهار سالگي تحصيلات ابتدايي خويش را آغاز و در ده سالگي شروع به شعر گويي كرد. علي شير نوايي ذواللسانين بود و به زبانهاي تركي و فارسي، اشعار و داستانهاي زيادي را به رشته تحرير در آورد.

او در نبشته هايش توده ها را به نيكي، راستي، تقوا، طهارت و آموزش و پرورش فرا خوانده است. يكي از آثار گرانقدر علي شير نوايي كليات خمسه وي است. او در آثار و اشعار تركي اش «نوايي» و در نبشته هاي خود به زبان فارسي «فاني» تخلص مي كرد.

چون كه علي شير نوايي شاعر مبتكر و دانشمند مدبر و نويسنده و سياستمدار با تدبير بود و در عين حال برادر رضاعي سلطان حسين بايقرا بود، مورد اعتبار و اعتماد سلطان قرار گرفت و در پستهاي حساس دولتي ايفاي وظيفه نمود و به مقامهاي عالي نايل گرديد. امير علي شير نوايي نيز تلاشهاي پيگير و مساعي خستگي ناپذيري را جهت تقويت و استحكام حكومت سلطان حسين بايقرا به خرج داد و پيروزمندانه از آب درآمد.

نوايي در آباداني و شكوفايي كشور نقش سازنده و عمده اي را بازي كرد. مكتبها، مدرسه ها، مساجد و بيمارستانها و پلها ايجاد نمود كه تعدادش از ۳۷۰ تجاوز مي كرد. با در نظر داشت اين حقيقت مسلم و انكار ناپذير تاريخي علي شير نوايي در خراسان و تركستان از نظر ايجاد مراكز خيريه شخصيت كم نظير شناخته شده است. در اين خصوص و همچنين تجديد و احياي تمدن و فرهنگ اصيل ناب اسلامي و انساني از نويسنده هاي بزرگ جهان و مورخان ممتاز چون دولت شاه سمرقندي و خواند مير و ديگران معلومات مستند و موثق به دست آورد.

علي شير نوايي كتابهاي زيادي از خود به ارمغان گذاشته است كه مهمترين آن «خمسه» است كه حاوي ۶۴۰۰۰ بيت مي باشد. اين كليات اشعار مشتمل بر پنج مثنوي است. بخش اول خمسه را تحية الابرار تشكيل مي دهد كه بيشتر درباره اخلاق و تصوف اسلامي است و چهار بخش ديگر آن داستانها و افسانه هاي منظومي است كه به نامهاي فرهاد و شيرين، ليلي و مجنون، سد سكندري و سبعه سياره در دسترس علاقه مندان و خوانندگان گرامي قرار دارد كه به سبك امير خسرو دهلوي و نظامي گنجوي سروده شده و داراي مفهوم و محتوايي عالي است. اثر گرانبهاي ديگر نوايي كتاب خزاين المعاني اوست كه حاوي ۵۵۰۰۰ بيت مي باشد. همين گونه نوايي كتابي هم به زبان فارسي نگاشته است كه متجاوز از ۱۲۰۰۰ بيت را در بر مي گيرد. نوايي در اواخر عمر عزيزش كتاب «لسان الطير» را به رشته تحرير در آورد كه حاوي ۷۰۰۰ بيت مي باشد و در آن از سبك كتاب «منطق الطير» شيخ فريدالدين عطار پيروي گرديده است.

همچنين علي شير نوايي كتاب محاكمة اللغتين، خمسة المتحيرين، محبوب القلوب، مجالس النفايس و غيره را نوشت كه از شهرت جهاني برخوردار است. علي شير نوايي بر زبانهاي عربي، اوزبكي و فارسي تسلط كامل داشت. به ويژه به زبانهاي اوزبكي و فارسي آثار گرانقدري از خود بر جاي گذاشته است كه بدين مناسبت به شاعر ذواللسانين شهرت يافته است. نوايي هميشه از اشخاص نيك، مخير، ساعي، كوشا و پركار قدرداني به عمل آورده و در تقويت و تشويق ايشان از هيچ نوع همكاري دريغ نورزيده است اما بر عكس از عناصر تنبل و بيكاره و بار دوش جامعه انتقاد نموده است. نوايي «ذواللسانين» با حافظ «لسان الغيب» در اين مورد همنوا به نظر مي رسد كه حافظ شيراز با انتقاد از اهل زمانه سروده بود:

اسب تازي شده مجروح بزير پالان  –  طوق زرين همه در گردن خر مي بينم

نوايي گفته است:

اي نوايي خلق ني كورديم عجايب بي تميز

سو كيلتير گن خوار و زار و كوزه سيند ييرگن غريز

علي شير نوايي شخصي كريم و بخشنده بود. از دانشمندان، فضلا و شاعران قدرداني به عمل مي آورد. پرفسور براون او را به ماليناس سيلينوف رومي تشبيه كرده است، زيرا كه علما و دانشمندان دور و برش حلقه مي زدند. علي شير نوايي يكي از ارادتمندان خاص مولانا نورالدين عبدالرحمن جامي بود، جامي بيشتر نبشته هايش را به تقاضاي علي شير نوايي به رشته تحرير در آورده است. مولانا نورالدين عبدالرحمن جامي به سال ۸۹۸ ها. مصادف با ۱۴۹۲ م. چشم از جهان فرو بست و به رحمت ايزدي پيوست و علي شير نوايي مرثيه اي را به شكل تركيب بند نوشت كه مشتمل بر هفتاد شعر است. تركيب بند نوايي با شعر زير آغاز مي شود:

هر دم از انجمن چرخ جفايي دگرست  – هر يك از انجم او داغ بلايي دگرست

مير علي شير نوايي به زبانهاي توركي و فارسي كتابهاي زيادي نوشته است كه كتابهاي زير را مي توان از مهمترين آنها شمرد:

۱ـ چهار ديوان غزليات مشتمل بر: الف ـ غرايب الصغر ب ـ نوادر الشباب ج ـ بدايع الوسط د ـ فوايد الكبر.

۲ ـ خمسه كه مشتمل بر: تحية الابرار، فرهاد و شيرين، ليلي و مجنون، سد سكندري و سبعه سياره.

۳ ـ مثنوي لسان الطير،

۴ ـ تذكره مجالس النفائس،

۵ ـ سراج المسلمين،

۶ – اربعين منظوم،

۷ ـ نظم الجواهر،

۸ ـ محبوب القلوب،

۹ ـ تاريخ انبيا

۱۰ ـ تاريخ الملوك العجم،

۱۱ ـ نسائم المحبه،

۱۲ ـ رساله عروضيه،

۱۳ – خمسة المتحيرين،

۱۴ ـ محاكمة اللغتين،

۱۵ ـ حالات پهلوان اسد،

۱۶ ـ حالات سيد حسن اردشير،

۱۷ ـ مفردات در فن معما،

۱۸ ـ قصه شيخ صنعان،

۱۹ ـ مناجات نامه،

۲۰ ـ منشأت تركي،

۲۱ ـ ديوان فارسي،

۲۲ ـ منشأت فارسي،

۲۳ ـ ميزان الاوزان،

۲۴ ـ مكارم اخلاق.

علي شير نوايي به سال ۸۸۰ هجري مصادف با ۱۵۰۱ ميلادي اين دار فاني را به قصد آن دار باقي ترك و به رحمت ايزدي پيوست.

اسدالله محقق استاد دانشگاه ملي زبانهاي نوين – اسلام آباد

منابع و مآخذ

1ـ دائرﺓ المعارف اسلامي طبع پاكستان

2ـ ادب نامه ايران: ميرزا مقبول بيگ بدخشاني

3ـ كتابهاي درسي زبان و ادبيات اوزبكي كلاسهاي ششم و هفتم طبع تاشكند

4ـ اوزبك ـ ترك تيلي الفباسي مولف: عزيز الله ارال طبع ويرجينيا امريكا

5- مجله دانش 62-63