شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بيست و ششم

نیم نگاهی به گذشته تورکستان

در دوره بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، گهگاه این سخن را شنیدیم که «خلق های تشکیل دهنده ملت تورک، بعد از هفتاد سال جدایی دوباره یکدیگر را در آغوش کشیده و حسرت جدایی به پایان رسیده است.» ولی در بحبوحه شور و هیجان ناشی از پایان یابی حسرت جدایی و استقلال ٥ جمهوری تورک، کسی تصور این را نکرد که منظور از هفتاد سال مورد بحث چه می باشد؟ آیا مبدا هفتاد سال جدایی، سال ۱۹۲۰، یعنی تاریخ پایان یابی حکومت ملی آذربایجان از سوی ارتش سرخ بوده است؟ اگر منظور این بود، حسرت ۷۰ ساله مورد بحث حقیقت داشت. ولی با توجه به موجودیت دیگر ملل تورک در شرق دریای خزر، می توان گفت که این حسرت، قدمتی بس دیرین دارد.

تجزیه در جهان تورک و جدایی تورکها از همدیگر با استیلای مغول اغاز شده و می توان گفت استیلای مغول، جهان تورک را به دو بخش اصلی تورکهای شرق و غرب تقسیم نمود. در پی این طوفان سهمگین جوامع تورک مجددا دول مستقل خود را تاسیس نمودند. ولی این دول بافت اجتماعی ضعیفی داشتند.

طه آک یول نویسنده تورک، دول ترک تاسیس یافته بعد از استیلای مغول را چنین مورد ارزیابی قرار می دهد:

«تمدن در تمامی جهان اسلام و در راس خوارزم و خاورمیانه فروپاشیده، انسانها پراکنده شده، جمعیت کاهش یافته، تحرکات اجتماعی و تمدن شهری در سطح گسترده ای تخریب گردیده بود. بعد از استیلای مغول، به غیر از عثمانیان، هیچ دولتی نتوانست از تجزیه، تقسیم به گروه های کوچک و زندگی قبیله ای مجدد جلوگیری نمایند. کما اینکه دولت تیموریان، بدون کوچکترین پیشرفتی در بافت اجتماعی، تنها با قدرت و پرستیژ نظامی مانند طوفانی گذر کرد.»

یک بافت سیاسی تجزیه شده و یک نظام اجتماعی با روح خان نشینی و قبیله نشینی تنها میراثی بود که از استیلای مغول برای تورک های آسیا باقی ماند. خان نشینی بخارا بین سالهای ۱٥۰۰ الی ۱۸٦۸، خان نشینی خیوه بین سالهای ۱٥۱۲ و ۱۸۷۳، خانات خوقند بین سالهای ۱۷۱۰ و ۱۸٦٥ از آن جمله اند. این بافت سیاسی پراکنده و تجزیه شده موجب گردید که تورکستان خیلی قبل از رژیم کمونیستی، استقلال خود را از دست بدهد.

تورکهای آسیا، قرن شانزدهم را به طور مستقل ولی با بافت سیاسی پراکنده و تجزیه شده اغاز کردند. علیرغم این دولت عثمانی، بزرگترین دولت اسلامی ان دوران به شمار می رفت. خان نشینی های تورکستان که با تفکرات قبیله نشینی و طایفه نشینی به جان هم افتادند. در ابتدای امر در مقابل ایران و سپس در قبال روسیه در حراست از استقلال خود با مشکل مواجه گردیدند. این خان نشینی ها، هم در کشمکش های مابین خود و هم در مقابله با دشمنان خارجی گهگاه از دولت عثمانی طلب کمک می کردند.

موقعیت عثمانیان به عنوان مقتدرترین دولت اسلامی ان زمان و خلافت پادشاه به مسلمانان سنی مذهب نیز یکی دیگر از عواملی بود که خوانین ترکمنستان را به علاقه و احترام به دولت عثمانی وامی داشت. علاوه بر این، تاریخ، فرهنگ، زبان و نژاد مشترک نیز موجب نزدیکی دولت عثمانی یعنی تورک های غرب با تورک های تورکستان می گردید.

پسروی های روز افزون در تورکستان در زمینه های اقتصادی، علمی و مدنی، تاثیرات دولت صفویان در ایران و آغاز توسعه قلمرو حاکمیت روسیه به سوی سرزمین های تورک با فروپاشی دولت آلتین اردو، سه عامل مهمی بود که روابط دولت عثمانی و خان نشینی های ترکستان را تحت تاثیر قرار می داد.

جوامع شرق اسلامی از قرن نهم تا سیزدهم از نظر علم و هنر و فلسفه یک دوره بسیار درخشانی را پشت سر گذاشتند. در این دوره فیلسوفان و دانشمندان تورک بسیار با ارزشی که هم رهنمون جوامع خود و هم رهنمون تمامی جهان گردیدند، پرورش یافته که بیرونی، فارابی و ابن سینا از جمله این دانشمندان هستند.

ولی بعد از قرن شانزدهم مانند جهان شرق، در تورکستان نیز یک پسروی بزرگ از نظر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ذهنی آغاز گردید. در آن زمان داد و ستد تجاری مابین خاوردور و خاور نزدیک و اروپای شرقی از راه ادویه جات و ابریشم انجام گرفته و بخش اعظمی از این راه ها نیز از ممالک تورک عبور می کرد. ولی در پی استفاده دریانوردان اسپانیایی و پرتغالی از اقیانوسها به عنوان راه های تجاری، این راه ها نیز که به آسیا و مدیترانه تحرک، حیات و غنائت می داد، ارزش خود را از دست دادند.

یکی دیگر از تحولات مهم در زمینه راه های تجاری در آن دوران افتادن کنترل راه های تجاری در شمال بدست روسها بود. کنترل این راه های تجاری را که از چین و هندوستان آغاز و از شمال دریای خزر به بالتیک و اروپا امتداد می یافت، ابتدا دولت آلتین اردو بدست گرفته و سپس نیز خان نشینی های غازان و آستراخان که به جای آن تاسیس یافتند حاکم بر آنها گردید. تورک ها در آن دوران آستراخان را اژدرخان می نامیدند.

روسها در سال ۱٥٥۲ خان نشینی غازان و در سال ۱٥٥٦ نیز خان نشینی آستراخان را ساقط ساخته و در سرزمین های هزار ساله تورک ها ماندگار گردیدند. اسکان روسها در طول رودخانه ایدیل، هم به معنای از دست رفتن یک مرکز تجاری با مالیات گمرکی روزانه هزار طلا و هم بسته شدن راه عبور حجاج تورکستانی بود. احداث قلعه های متعدد از سوی روسها در قفقاز شمالی، دولت عثمانی را بیمناک ساخته و پیشنهاداتی در جهت وارد عمل شدن علیه روسها در تورکستان، قفقاز و ولایت نوگای مطرح گردید. به عنوان مثال حاجیم خان حکمران اوزبک های خوارزم، در نامه ای که توسط سفیرش حیدر بهادر به سلیم دوم پادشاه عثمانی به عنوان بزرگترین قدرت سیاسی ان زمان فرستاد، با یادآوری دوستی مابین دو دولت در زمان سلطان سلیمان قانونی، از اقدام روسها در جهت بستن راه آستراخان و ممانعت از عبور حجاج و بازرگانان از این راه، شکایت کرده و خواستار باز کردن این راه گردید.

هم هشدارهای جوامع تورک و هم واقف شدن دولت عثمانی به بزرگی خطر متوجه از سوی روسها، موجب لشکر کشی دولت عثمانی در سال ۱٥٦۹ به راه آستراخان شد. این سفر در اسناد عثمانی به سفر اژدرخان معروف است.

این تنها سفر دولت عثمانی به ایدیل نبود. این دولت برخی پروژه ها با هدف ماندگار شدن در این منطقه را نیز به مورد اجرا گذارد. در راس این پروژه ها، پروژه دان-وولگا می باشد که به طور همزمان با سفر آستراخان مطرح گردید. رودخانه دان،رودخانه ای است که از طریق دریای آزوف به دریای سیاه ریخته و مناسب برای حرکت کشتی های کوچک می باشد. ترک ها این رود را رود «تن» می نامند. رود وولگا نیز به دریای خزر جاریست و مانند رود دان برای عبور کشتی های کوچک مناسب می باشد. تورک ها این رود را نیز «ایدیل» می نامند. این دو رود در شمال دریای خزر جاری هستند. هدف پروژه دولت عثمانی نیز متصل کردن این دو رود از طریق یک کانال بود.

ولی این لشکرکشی که به فرماندهی قاسم پاشا انجام گرفت، به دلیل شرایط سخت جغرافیایی و اقلیمی، و ناکفایتی قاسم پاشا با شکست مواجه گردید. اگر این لشکرکشی با پیروزی به پایان می رسید، کشتی های به حرکت درامده از هر یک از بنادر عثمانی، به راحتی می توانستند به دریای خزر راه یابند. که این نیز به معنای تامین ارتباط مابین ترک های غرب و تورک های شرق بدون مواجهه با هرگونه مانعی بود.

پروفسور دکتر اقدس نعمت کورات که از ترک های غازان می باشد، این موضوع را در اثر خود به نان «تورکیه و قوم ایدیل» چنین ارزیابی می کند:

«اگر این پروژه های جذاب تحقق می یافت، برای دولت عثمانی منافع زیادی در بر می آورد. اگر کانال تن-ایدیل تاسیس می شد، کاری قابل تمجید انجام می یافت که همانندی در سطح جهان نداشت. ولی متاسفانه سفر آستراخان با شکست روبرو شد و کانال دان-وولگا که سوکوللو محمد پاشا به تاسیس آن اصرار داشت، آغاز نشد. در نتیجه نیز درب مناطق دان-وولگا و اطراف دریای آزوف و بعدها قفقاز و تورکستان به روی روسیه باز شد. روسها نیز کانال دان-وولگا را ۳۸۰ سال پس از اقدام تورک ها، یعنی در سال ۱۹٥۰ و با استفاده از تکنولوژی مدرن تاسیس کردند.

در دوران خان نشینی های تورکستان، ایران نیز مانند روسیه دشمن دیگری به شمار می رفت. در برنامه گذشته گفتیم ایران که در وسط جهان تورک از آلتای گرفته تا رودخانه دانوب قرار داشت، جهت حراست از فرهنگ فارس، مذهب شیعه را به عنوان یک ایدئولوژی ترویج داد. با ترویج مذهب شیعه نیز ایران مانند یک پرده آهنین مابین تورکهای شرق و تورک های غرب قرار گرفت. که این نیز مهمترین دلیل برای برقراری همکاری مابین دولت عثمانی و خان نشینی های تورکستان بود. ایران به عبور حجاج و بازرگانان تورکستان از خاک خود اجازه نمی داد. به همین علت نیز کاروانهای تجاری یا به غارت می رفت و یا با مشکلات مهمی مواجه می شدند. علاوه بر این ایران هم در خراسان و هم در آناتولی هزاران مروج را مامور تبلیغ مذهب شیعه نموده بود. این تبلیغات موجب گردید که برخی توده های تورکمن هم در آناتولی و هم در غرب تورکستان به ایران با نظر مثبت بنگرند. تبلیغ مذهب شیعه علاوه بر تامین سهولت و برخی امکانات به ایران در جنگ های بعدی، موجب ناآرامی هم در کشور عثمانی و هم در تورکستان گردید. در ارتباط با همکاری دولت عثمانی و خان نشینی های تورکستان در قبال این مالیات های ایران استاد و مدارک زیادی در آرشیوهایمان وجود دارد. به عنوان مثال یک سند در آرشیو کاخ توپکاپی، منعکس کننده یاری های سلطان سلیمان قانونی به عبداللطیف خان می باشد. به موجب این سند ۳۰۰ سرباز یئنی چری به همراه چندین قبضه توپ، جهت قرار گرفتن تحت امر عبداللطیف خان به تورکستان اعزام گردید.

در زمان عبدالله خان دوم این همکاری ها بیش از پیش افزایش یافته و در ادامه فعالیت نیروهای عثمانی در شیروان و دمیرکاپی، در دوره سلطنت سلطان مراد سوم نیز با ارسال توپ و تفنگ، بخشی از نیاز ازبک ها به سلاح های اتشین برآورد می شد. در چارچوب این همکاری ها استفاده حجاج تورکستانی از استانبول در سفر حج نیز به صورت یک سنت درامده و در خلال احداث خط آهن حجاز که از استانبول اغاز و تا عربستان امتداد می یابد، مردم ترکستان با جمع آوری مقداری پول آن را در اختیار کمیسیون اعانه خط آهن حجاز قرار می دادند.

برای ارزیابی گذشته، امروز و آینده، تاریخ یک منبع بسیار مهم به شمار می رود. به همین دلیل به هنگام تلاش برای شناسایی هر چه بهتر جهان که از سال ۱۹۹۰ بدین طرف شکل جدیدی به خود می گیرد، این اطلاعات ذیربط با گذشته، به ما، در یافتن راهی که در پیش خواهیم گرفت یاری نموده و خواهیم توانست مباحثاتی را که به عنوان مثال در مورد کریدور اروپا-آسیا و یا طرح های خطوط لوله نفت و گاز طبیعی انجام می گیرد، در چارچوب واقعیات تاریخی بهتر درک نماییم.

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت اول

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت دوم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت سوم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت چهارم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت پنجم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت ششم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت هفتم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت هشتم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت نهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت دهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت یاز دهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت دواز دهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت سیز دهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت چهار دهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت پانزدهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت شانزدهم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت هفده هم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت هجده هم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت نزده هم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بیستم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بیست و یکم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بيست و دوم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بيست و سوم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بيست و چهارم

شاخه های چنار کهنسال تورک – قسمت بيست و پنجم